สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) มหาบุรุษรัตโนดม เลิศจงรักภักดีจักรีวงศ์ บทบาทสะท้อนจากวรรณกรรม “ข้าบดินทร์”

สุพิชญาย์ นพวงศ์ ณ อยุธยา ชวนศึกษาวรรณกรรมให้เข้ากับยุคสมัยที่ การสื่อสารในระบบ IT. ที่นิสิตนักศึกษาตลอดจนผู้สนใจที่ถือว่า “การอ่านคือชีวิต” ในหนทางที่แปลกไปจากระบบเดิมๆ หรือที่เรียกว่า โดย ขนบการอ่าน  ให้เปลี่ยนมาเป็น “การศึกษาวรรณกรรมแบบแปรรูป” ดูบ้าง เชื่อว่าจะเป็นแนวทางหนึ่งที่สร้างความอยากรู้อยากเห็นในการวิเคราะห์เจาะลึกจากวรรณกรรมที่เป็นต้นฉบับได้อย่างสนุกสนานยิ่งๆ ขึ้น สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) มหาบุรุษรัตโนดม เลิศจงรักภักดีจักรีวงศ์ บทบาทสะท้อนจากวรรณกรรม “ข้าบดินทร์”

สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) มหาบุรุษรัตโนดม เลิศจงรักภักดีจักรีวงศ์

บทบาทสะท้อนจากวรรณกรรม “ข้าบดินทร์”

โดย 

อาจารย์สุพิชฌาย์ นพวงศ์ ณ อยุธยา

อาจารย์ประจำสาขาวิชาษาไทย

คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์

มหาวิทยาลัยราชภัฏบ้านสมเด็จเจ้าพระยา

    “ถึงเจ้าจักเป็นเศษเสี้ยวธุลีของแผ่นดิน เจ้าจงรู้ว่า ตัวเองมีความหมายต่อแผ่นดินเพียงใด จงทำตัวเป็นเศษธุลีที่มีค่าของแผ่นดิน เพื่อเจ้าจักได้ชื่อว่าเกิดมาเป็นข้าแผ่นดิน เป็นข้าบดินทร์”

    นี่คือคำโปรยปกของวรรณกรรมเรื่อง “ข้าบดินทร์”เล่มที่ ๑  ของ วรรณวรรธน์ ซึ่งเป็นนวนิยายอิงประวัติศาสตร์ชาติไทยในช่วงพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่มีชาวต่างชาติเข้ามาทำการค้าในเมืองไทยมากขึ้น

    เรื่องราวของ “ข้าบดินทร์” เริ่มจากจากตัวละครเอกฝ่ายชาย “เหม” บุตรชายแห่งพระยาบริรักษ์ต้องกลายเป็นตะพุ่นเลี้ยงช้าง เพราะบิดาถูกใส่ร้าย พระยาบริรักษ์ถูกกล่าวหาว่าฆ่าวิลาศ (ฝรั่ง) ตาย จึงต้องกลายเป็นนักโทษรอพิจารณาคดี สุดท้ายท่านพระยาบริรักษ์ จึง ‘จำใจ’ ต้องยอมรับสารภาพทั้งที่ไม่ได้ก่อความผิดนี้ขึ้นและต้องโทษถูกโบย ๕๐ที แต่พระยาบริรักษ์ทนพิษบาดแผลไม่ไหว จึงสิ้นชีวิตในที่สุด เจ้าเหมบุตรชายจึงกลายเป็นตะพุ่นเลี้ยงช้างตั้งแต่นั้นมา หลังจากที่กลายเป็นตะพุ่นช้างและเรียนรู้วิชาคชศาสตร์จนได้เป็น เสดียง  ต่อมาโชคชะตาทำให้เขาได้พบกับ ลำดวน นางละครสาวสวยที่รู้จักสนิทสนมกับเขามาแต่ในวัยเด็ก เหมยังจำภาพของลำดวน ซึ่งเป็นคนเดียวที่กล้าช่วยเหลือเขาในยามเป็นนักโทษได้แม่นยำ จึงบังเกิดเป็นความรัก  เหมพยายามทำทุกอย่างเพื่อพิชิตใจแม่ของลำดวน เมื่อเหมกับลำดวนรักกัน เหมจึงไต่เต้าจากตะพุ่นช้างเป็นนายทหารผู้กล้าจนมียศถาบรรดาศักดิ์ ทำให้เขาได้แต่งงานกับลำดวนหญิงคนรักสมใจ

    จากที่กล่าวมาจะเห็นว่า “เหม” เป็นบุคคลหนึ่งที่มีความมุ่งมั่นจนสามารถประสบความสำเร็จ ความสำเร็จของเหมมีบุคคลหนึ่งที่มีความสำคัญอย่างมาก ท่านผู้นั้นคือ “คุณชายช่วง” เนื่องจากเหมเป็นถึงลูกชายเจ้าพระยาจึงมีโอกาสพบ “คุณชายช่วง”ในคราวที่เหมติดตามไปกับเจ้าคุณบิดาในงานแต่งงานของทับทิม พี่สาวของลำดวน เหมสนใจศึกษาภาษาวิลาศ (ฝรั่ง)ซึ่งตรงกับความสนใจของ “คุณชายช่วง” ที่สนใจภาษาวิลาศ (ฝรั่ง) เช่นกัน จึงทำให้คุณชายช่วงคิดจะสนับสนุนเหมด้านการศึกษาเพื่อรับใช้บ้านเมือง

    “ข้าบดินทร์”ได้กล่าวถึงคุณชายช่วงว่า “…คุณชายช่วง บุตรชายของท่านเจ้าพระยาพระคลัง…คุณชายช่วงท่านเป็นคนหนุ่มที่สนใจในการศึกษาค้นคว้าเกี่ยวกับภาษาอังกฤษอยู่ไม่น้อย จึงคบหาสหายที่สนใจภาษาวิลาศด้วยกัน…” (ข้าบดินทร์, ๒๕๕๕ : ๑๓๒-๑๓๓)  “คุณชายช่วง”ที่กล่าวถึงก็คือ สมเด็จเจ้าพระบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) นั่นเอง

สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)เป็นรัฐบุรุษสำคัญท่านหนึ่งในสมัยรัตนโกสินทร์

    เป็นผู้มีบทบาทสำคัญในการเมืองการปกครองของไทย โดยเริ่มเข้ารับราชการเป็นมหาดเล็กในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นผู้ที่ดำรงตำแหน่ง “สมเด็จเจ้าพระยา” เป็นคนสุดท้าย 

    สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์รัชกาลที่ ๕ เป็นบุตรชายคนโตของเจ้าพระยาพระคลัง (ดิส บุนนาค) หลานปู่เจ้าพระยาอรรคมหาเสนาบดี (บุนนาค) คุณชายช่วงเป็นพระญาติผู้น้องในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว สกุลบุนนาคเป็นตระกูลที่ทรงอิทธิพลมากที่สุดในสมัยรัตนโกสินทร์ คนในตระกูลนี้ดำรงตำแหน่งเป็นสมุหพระกลาโหม ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ จนถึงรัชกาลที่ ๕

    คุณชายช่วงเป็นบุคคลกลุ่มหัวก้าวหน้าในสมัยนั้น และเป็นหนึ่งในขุนนางไม่กี่คนที่พูดภาษาอังกฤษได้ นอกจากนี้ยังเป็นชาวสยามคนแรกที่สามารถต่อเรือรบฝรั่งสำเร็จ และมีความสนใจวิทยาการตะวันตกมากทั้ง วิทยาการการพิมพ์ การแพทย์ การทหาร และการก่อสร้าง เป็นต้น

    ช่วงยุคพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๔) พระยาศรีสุริยวงศ์ได้รับแต่งตั้งเป็นเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ว่าที่สมุหพระกลาโหม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างตราศรพระขรรค์พระราชทานสำหรับเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ซึ่งขณะนั้นมีอายุได้ ๔๓ ปี นับเป็นข้าราชการที่มีอายุน้อยที่สุดในตำแหน่งสมุหพระกลาโหม (อุ้มสม,๒๕๕๖ : ออนไลน์)

   ต่อมาพระบาทสมเด็จพระเจ้าจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๕) ขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติเป็นพระเจ้าแผ่นดิน แต่ด้วยพระชันษาเพียง ๑๕ พระชันษา พระบรมวงศานุวงศ์ พระสงฆ์ ราชาคณะ และที่ประชุมเสนาบดี   จึงเห็นสมควรแต่งตั้งให้เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ดำรงตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแผ่นดินในรัชกาลที่๕ ระหว่าง พ.ศ. ๒๔๑๑-๒๔๑๖ มีอำนาจอาญาสิทธิ์ที่จะปกครองประเทศ และประหารชีวิตผู้กระทำความผิดขั้นอุกฤษฏ์ได้ ท่านปฏิบัติราชการโดยอาศัยเที่ยงธรรมซื่อตรง มิได้เห็นแก่ผู้ใด จะกล่าวตัดสินสิ่งใด จะให้เป็นคุณประโยชน์ทั่วกัน (ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม , ๒๕๕๒ : ๙๗๙ – ๙๘๐)  ต่อมาใน พ.ศ. ๒๔๑๖ เมื่อเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์พ้นจากตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน รัชกาลที่ ๕ โปรดให้เลื่อนเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ขึ้นเป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ถือศักดินา ๓๐,๐๐๐

    สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ถึงแก่พิราลัยเมื่อวันที่ ๑๙ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๕ เวลา ๕ ทุ่มเศษ บนเรือที่ปากคลองกระทุ่มแบน สิริรวมอายุได้ ๗๔ ปี ๒๗ วัน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ทำพิธีพระราชทานเพลิงศพของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์อย่างสมเกียรติ ณ วัดบุปผาราม ธนบุรี เมื่อวันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๗

    หากจะกล่าวว่า “ข้าบดินทร์”ได้เล่าเรื่องราวของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ตั้งแต่บิดานำเข้าถวายตัวเป็นมหาดเล็กในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ ๒) เมื่ออายุราว ๑๖ ปี (บางตำราว่า ๑๕ ปี) ครั้นถึงแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๓) ได้เป็นนายชัยขรรค์ มหาดเล็กหุ้มแพร  ต่อมาพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ เลื่อนนายชัยขรรค์เป็นหลวงสิทธิ์นายเวรมหาดเล็ก (อายุราว ๒๕ ปี) ซึ่งเรียกกันทั่วไปว่า ” หลวงนายสิทธิ์” ต่อมาได้เลื่อนขึ้นเป็น จมื่นไวยวร-นาถ หัวหมื่นมหาดเล็ก และในตอนปลายแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เลื่อนบรรดาศักดิ์ขึ้นเป็นพระยาศรีสุริยวงศ์ ซึ่งเป็นเรื่องราวในวัยหนุ่มของท่านสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)นั่นเอง

    “คุณชายช่วง”พบเหมครั้งแรกครั้งที่เหมแสดงความรู้ภาษาวิลาศ(ฝรั่ง)  เนื่องจากมีขุนนางท่านหนึ่งเขียนภาษาวิลาศให้คุณชายช่วงดูแล้วเหมทราบว่าผิด  เมื่อเหมทักท้วงจึงทำให้คุณชายช่วงสนใจในตัวเหมมาก ดังความว่า

“อ้ายหนุ่ม เอาเรือมาส่งคืนข้าที”       ชายคนที่ดูท่าวางก้ามร้องบอกเด็กหนุ่ม เหมถึงกลับจ้องมองดูตัวหนังสือบนใบไม้นั่นทีเดียว ชายคนนั้นคงคิดว่าตัวสะกดที่ปรากฏอยู่บนใบไม้นี้หมายถึง “เรือ”ในภาษาวิลาศจริง ๆ อย่างนั้นหรือ       ทุกตัวสะกดเหมือนคำว่า ship ที่แหม่มมาเรียเคยสอนไว้ แต่ตัวสุดท้ายกลับลงท้ายด้วยตัว b       “รู้จักเรือไหม…นี่ไง” ชายคนนั้นชี้นิ้วกร่าง ๆ ไปบนตัวหนังสือบนใบไม้        “อ้ายหนุ่มดูไว้เป็นบุญตา นี่เป็นตัวหนังสือวิลาศคำว่า เรือ ข้ากำลังเขียนให้คุณชายช่วงดูว่าภาษาวิลาศ คำว่า “เรือ” เขาเรียกว่า ‘ชิบ’ แบบนี้”        เหมมองดูอย่างนึกขันเต็มทีพลายส่ายหน้า บุคคลที่ถูกเรียกว่า ‘คุณชายช่วง’รับใบไม้ในมือต่อจากชายท่ากร่างไปเพ่งพินิจโดยไม่ปริปากพูดจาอะไร ดวงตาเป็นประกายของ ‘คุณชายช่วง’ แลดูเงียบขรึมนั้นคมกริบ จ้องดูใบไม้ในมือสลับกับใบหน้าเด็กหนุ่มที่ทำท่าอมยิ้มเหมือนเห็นเป็นเรื่องขบขัน        “เรือแบบนี้กระผมไม่รู้จักหรอกขอรับ”         …. “ขอรับ เป็นเรือวิลาศครึ่งลำเช่นนั้นก็ได้”         เหมตอบกลั้นหัวเราะ แต่บุรุษที่ถูกเรียกว่าคุณชายช่วงหันมามองดูเด็กหนุ่มอย่างสงสัย          … “อ้ายหนุ่มคนนี้มันพูดให้คิด…คุณหลวงจำตัวที่แหม่มเขาเขียนมาได้ถูกต้องอยู่นา” คุณชายช่วงมองดูตัวหนังสือภาษาอังกฤษบนใบไม้แล้วหันไปถาม          หลวงมหาเทพหัวเราะกลบเกลื่อน รู้สึกถึงความไม่เชื่อใจที่คุณชายเอ่ยทักเช่นนั้น          “จะไปใส่ใจทำไม กับเด็กรุ่นกระทงมันก็เป็นเช่นนี้ คงพูดอะไรเลอะเทอะไปตามประสา”           หากคุณชายช่วงกลับมองตามแผ่นหลังเด็กหนุ่มคนนั้นอย่างสะดุดใจ (วรรณวรรธน์ , ๒๕๕๕ : ๑๓๑ –๑๓๒, ๑๓๓)

    จากข้อความข้างต้นทำให้ ‘คุณชายช่วง’สนใจ ‘เหม’ เรียกเหมว่า “อ้ายวิลาศครึ่งลำ” จนทำให้เหมเกรงว่าเจ้าคุณบิดาของตน ซึ่งไม่ชอบใจที่ตนไปเรียนภาษาวิลาศจับได้ว่าตนใฝ่ใจกับพวกวิลาศ ถึงกระนั้น ‘คุณชายช่วง’ ก็ช่วยแก้ไขสถานการณ์ไม่ให้เหมถูกเจ้าคุณบริรักษ์ ผู้เป็นบิดาว่ากล่าว อีกทั้งออกปากชมเหมว่า “ท่านเจ้าคุณบริรักษ์ อ้ายหนุ่มคนนี้ฉลาดรอบรู้เทียวนัก เจอตัวกันก็ดีแล้ว กระผมยังใคร่อยากเจรจาถามไถ่กับมันอยู่” (ข้าบดินทร์ , ๒๕๕๕ : ๑๔๑) อีกทั้ง ‘คุณชายช่วง‘ ยังใช้ปฏิภาณไหวพริบคลี่คลายสถานการณ์ที่หลวงสรอรรถไม่มีสัมมาคารวะต่อเจ้าพระยาบริรักษ์ได้อย่างทันท่วงที  ความว่า

“ท่านเจ้าคุณบริรักษ์ขึ้นเรือนเถิดขอรับ ขอเชิญท่านขึ้นก่อน กระผมเป็นผู้น้อยขอเดินตามหลังจึงเป็นการสมควร” นายชัยขรรค์หันไปเชิญพระยาบริรักษ์อย่างสุภาพ          “ขอบใจนายชัยขรรค์”           พระยาบริรักษ์รู้สึกถึงเหตุการณ์กลับกลาย บุตรชายคนใหญ่ของท่านเจ้าพระยามาคลี่คลายเรื่องตึงเครียดได้ทันเวลา           นายชัยขรรค์ผู้นี้ ไหวพริบเฉียบแหลมนักเทียว ยกย่องผู้สูงศักดิ์ต่อหน้าผู้คน เพื่อให้ใครอื่นรู้จักประมาณฐานะตน รู้ที่สูงที่ต่ำ ว่าควรวางตัวไว้ ณ สถานใด           “อ้ายเรือวิลาศครึ่งลำ เอ็งก็ตามขึ้นไปบนเรือนด้วย จะมาเดินเปะปะข้างล่างมีปากเสียงกับใครอยู่ใย ข้ากำลังมีเรื่องอยากคุยกับเอ็งอยู่”            เหมยืนหัวใจคับพอง นายชัยขรรค์มหาดเล็กกำลังเรียกขานตนให้ตามขึ้นไปบนเรือนด้วยเช่นนั้นหรือ ท่านคงจะใส่ใจในเรื่องของชนชาววิลาศอยู่เช่นเดียวกัน (วรรณวรรธน์, ๒๕๕๕ : ๑๔๓)

    “คุณชายช่วง หรือ นายชัยขรรค์”ถูกชะตาและต้องการจะส่งเสริมความก้าวหน้าทางการศึกษาแก่เหม ถึงขนาดออกปากขอเหมจากพระบริรักษ์ด้วยตนเอง ความว่า

“ท่านเจ้าคุณบริรักษ์ขอท่านอย่าได้รังเกียจ หากลูกชายคนนี้ของท่านบวชเรียนเมื่อใด วานส่งคนไปแจ้งข่าวกระผมที่พระมหานคร กระผมตั้งใจจักใคร่ขอร่วมเป็นโยมอุปัฏฐาก”…                …คุณชายช่วงบุตรชายคนโตของท่านเจ้าคุณหาบน**ถวายตัวรับราชการมาจนถึงตำแหน่งนายชัยขรรค์หุ้มแพร เป็นที่ทราบกันทั่วไปว่าท่านเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยของสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวเพียงใด หากเจ้าเหมได้เข้าไปรับราชการอยู่กับท่านก็นับว่าลูกชายของตนมีวาสนาจะได้ใกล้ชิดผู้ใหญ่ ได้ใช้ความรู้ความสามารถสนองพระเดชพระคุณ แม้ที่เจ้าเหมเกิดไปต้องอัธยาศัยบุตรชายของท่านเจ้าคุณหาบน ด้วย ‘สิ่ง’ที่ท่านมองไม่เห็นดีเห็นงามมาแต่ไหนแต่ไรก็ตาม แต่เมื่อได้ยินว่าลูกชายถูกออกปากตามนั้น อีกใจหนึ่งจึงอดปลาบปลื้มมิได้ (วรรณวรรธน์ , ๒๕๕๕ : ๑๔๗ – ๑๔๘)

    แม้ยามที่เหมต้องโทษจากการที่บิดาถูกใส่ร้ายทั้งๆที่ไม่ได้ทำความผิด คุณชายช่วงซึ่งได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น “หลวงสิทธิ์นายเวร”ก็ให้ความสนใจและใส่ใจเหมและมารดาเสมอ และท่านก็เมตตาอ้ายบุษย์ อดีตทาสหนุ่มของเหมด้วย  ดังตอนที่เหมได้พบกับบุษย์ และระลึกถึงความเมตตาจากคุณชายช่วง  ความว่า

“หลวงสิทธิ์นายเวร คุณชายช่วงท่านนั่นหรือ” เหมถึงกับยกมือท่วมหัว “ท่านมีน้ำใจกับครอบครัวข้าจริง ยามข้าติดตะพุ่นอยู่ที่พระมหานคร มีแต่ท่านที่ส่งข้าวส่งน้ำไปเยี่ยมเยียนมิได้ขาด นี่ท่านยังมีน้ำใจดูแลเอ็งอีก อ้ายบุษย์เอ๋ย อย่างไรก่อนตายข้าก็ต้องกลับไปกราบเท้าท่านให้จงได้สักครั้งหนึ่ง” (ข้าบดินทร์ , ๒๕๕๕ : ๕๒๔)

    ต่อมาเมื่อเหมอาสาสู้รบกับญวนจนได้รับพระราชทานอภัยโทษจากตะพุ่นหญ้าช้าง แล้วเข้ารับราชการทหาร เหมได้มีโอกาสมาพักกับบุษย์ในเรือนแถวบ้านพักของ “คุณชายช่วง หรือ หลวงสิทธิ์” ซึ่งหน้าบ้านของท่านแปลกกว่าคนอื่นๆเพราะได้เขียนภาษาวิลาศ (ฝรั่ง)ไว้หน้าบ้านด้วย ความว่า

เมื่อเดินมาถึงหน้ารั้วไม้ระแนงบ้านพักของท่าน มีแผ่นป้ายไม้หน้าบ้านตัวโตเป็นภาษาอังกฤษ เหมเดินตามทุกคนมาเรื่อย หยุดยืนมองป้ายแผ่นนั้น นิ่งเป็นนาน           “อ่านอันใดอยู่หรือคุณเหม” จนบุษย์หันมาดู           “ท่านหลวงสิทธิ์สั่งให้คนเขียนตัวหนังสือวิลาศไว้ ท่านว่าทำเช่นนี้ฝรั่งจะได้รู้ว่าเราก็เข้าใจมารยาทและภาษาของเขาเช่นกัน…            ‘ที่นี่บ้านหลวงสิทธิ์นายเวร ยินดีต้อนรับ’            หลายปีที่ผ่านมา หลวงสิทธิ์นายเวรคงได้ศึกษาภาษาวิลาศจนแตกฉาน สมกับที่ท่านตั้งใจไว้ เหมนึกถึงท่านแล้วให้ตื้นตัน หากไม่รับคราวเคราะห์ครั้งนั้น ป่านนี้เขาเองคงมีโอกาสรับความอนุเคราะห์จากท่าน ได้ร่ำเรียนภาษาวิลาศแตกฉานสมใจ  (วรรณวรรธน์, ๒๕๕๕ : ๕๖๖ – ๕๖๗)

    ความช่วยเหลือเจือจุนจากคุณชายช่วงที่มีมาถึงเหมนั้น เป็นความกรุณาอย่างหาที่สุดมิได้ ตั้งแต่เหมเยาว์วัย ตกอับและรุ่งเรืองขึ้น  “คุณชายช่วง”ก็แสดงถึงน้ำใจและความอาทรแก่เหมและมารดาของเหมเรื่อยมา จึงอาจกล่าวได้ว่า ท่านเป็นคนมองคนได้อย่างทะลุปรุโปร่ง เป็นคนมองการณ์ไกล และพร้อมสนับสนุนคนให้ก้าวหน้า เพื่อรับใช้แผ่นดิน เมื่อท่านเห็นว่าเหมเป็นคนเฉลียวฉลาด ใฝ่รู้ใฝ่เรียน เมื่อต้องประสบเคราะห์กรรมที่ตนไม่ได้ก่อ “คุณชายช่วง”ก็ยังช่วยเหลือเหมมิได้ขาด ดังตอนที่เหมระลึกถึงพระคุณของ “คุณชายช่วง หรือ หลวงสิทธิ์นายเวร”ว่า

…เหมจำได้แม่น เมื่อต้องเป็นตะพุ่นอยู่ที่โรงช้างต้นข้างวังท่าพระ สองคนแม่ลูกได้รับข้าวปลาอาหารจากคนของคุณชายช่วงอยู่เสมอ ท่านไม่ลืมให้คนนำอาหารไปให้ทานจนได้กินอิ่มกินเต็มขึ้นบ้าง ไม่ใช่เวียนแต่ขออาหารจากโรงทานหน้าพระบรมมหาราชวังกินประทังหิวทั้งยังมอบสินรางวัลให้แก่ขุนคชบาลที่ดูแลสองตะพุ่นแม่ลูก เพื่อเป็นสินน้ำใจคอยดูแลช่วยเหลือไม่ใช้งานยากลำบาก           เขาได้รับความช่วยเหลือจากคุณชายช่วงอยู่เป็นประจำ กระทั่งถูกเกณฑ์ย้ายให้ไปเป็นตะพุ่นตามหัวเมืองเพื่อเกี่ยวหญ้ามาเลี้ยงช้างในพระมหานคร นั่นเองที่ทำให้เขาต้องออกเดินทางรอนแรมไปเรื่อย…. (วรรณวรรธน์ , ๒๕๕๕ : ๕๖๗)

    นอกจาก “คุณชายช่วง” จะเป็นคนสมัยใหม่สนใจภาษาวิลาศ (ฝรั่ง)แล้ว ท่านยังสนใจในวิทยาการใหม่ๆของฝรั่งด้วย เช่น ท่านมีโรงต่อเรือของท่านเอง ดังที่เหมไปพบคุณชายช่วงที่โรงต่อเรือในบริเวณบ้านท่าน ดังนี้

เหมก้มมองผ่านละแวกระแนงรั้วไม้ที่เต็มไปด้วยพุ่มไม้ครึ้มตา เห็นด้านหลังเรือนกลุ่มใหญ่ยังมีโรงไม้ขนาดมหึมาตั้งอยู่ หากเดาไม่ผิด นั่นคงเป็นเรือรบที่ท่านหลวงสิทธิ์นายเวรสนใจศึกษาวิชาต่อเรือมาแต่ไหนแต่ไรกระมัง ในกองทัพเรือเจ้าพระยาพระคลังท่านก็มีเรือกำปั่นที่ดัดแปลงเป็นเรือรบอยู่หลายลำ แต่ที่หลวงนายสิทธิ์ท่านขะมักเขม้นสนใจทำอยู่นี่ คงเป็นเรือรบดั่งเช่นฝรั่งวิลาศอังกฤษหรือพุทธะเกศเป็นแน่…ร่างผอมบางของท่านนั่งอยู่บนแท่นไม้ดูบ่าวและฝรั่งสองสามคนสนทนากัน…        ….หลายสิ่งหลายอย่างที่หลวงสิทธิ์เล่าให้เขาฟังวันนั้น ล้วนชักนำความสนใจแก่เหมเป็นอย่างมาก ทั้งที่ท่านยังรับราชการนายเวรมหาดเล็ก แต่ได้ให้ความสนใจกับสิ่งรอบตัวไม่ให้เล็ดลอดสายตา ระยะหลังฝรั่งวิลาศได้เข้ามาทำการค้าติดต่อยังกรุงเทพพระมหานครเป็นจำนวนมากขึ้น (วรรณวรรธน์ , ๒๕๕๕ : ๕๖๗, ๕๖๙)

    ต่อมาหลวงสิทธิ์นายเวร (คุณชายช่วง)ได้ขอให้เหมมาช่วยราชการท่าน ซึ่งในบทสนทนาได้กล่าวเน้นย้ำของการเป็น “ข้าบดินทร์” ที่พร้อมจะทำทุกอย่างเพื่อแทนคุณแผ่นดิน ความว่า

หลวงนายสิทธิ์รับฟังความเห็นเขาพลางพยักหน้าเห็นความ      “มีเจ้ามาช่วยคิดแบบนี้ดีนัก คนแบบนี้สิที่ข้าอยากได้มาร่วมงาน เจ้าเหมอย่ากระนั้นเลย ข้าจะขอเจ้าคุณหาบนช่วยกราบเรียนเจ้าคุณผู้ใหญ่*** ให้เจ้ามาช่วยงานที่พระมหานครดู เจ้าเองก็มีความรู้ความสามารถเรื่องวิลาศอยู่ คงจะเป็นหูเป็นตาข้าได้มากกว่านี้”        “สุดแท้แต่ท่านจะเมตตาขอรับ กระผมเกิดเป็นข้าแผ่นดินผืนนี้อยู่แล้ว ไม่ว่าได้อยู่กับเจ้านายท่านใด หากได้ใช้ความสามารถรับใช้ต่อแผ่นดินดังเช่นเจ้าคุณพ่อผมเคยกระทำมา ก็ถือว่าได้ทำตามคำของท่าน กระผมไม่เสียชาติเกิดแล้วขอรับ”        “เหม เจ้าคิดเช่นนี้ประเสริฐนัก เวลานี้เรามีปัญหาบ้านเมืองอยู่รอบด้าน เรื่องต่างชาตินี้แต่ก่อนก็เคยมองเป็นความแปลกใหม่ แต่ระยะหลังที่ผ่านมากลับมีเรื่องเกี่ยวกับวิลาศให้ต้องคิดต้องไตร่ตรองมากขึ้น ข้าถึงต้องเอาใจใส่และเอาจริงเอาจังเรื่องราวที่เกี่ยวข้องกับวิลาศมากขึ้น”         เหมก้มกราบรับคำหลวงสิทธิ์นายเวร เขาก็คิดเห็นเช่นเดียวกัน (วรรณวรรธน์ , ๒๕๕๕ : ๕๗๑ – ๕๗๒)

    ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๔) จมื่นไวยวรนาถ(คุณชายช่วง) ได้รับการแต่งตั้งเป็น “เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์” ดังความว่า

เจ้าพระยาพระคลังในแผ่นดินใหม่ ได้รับการเลื่อนยศเป็น ‘สมเด็จเจ้าพระยาศรีประยูรวงศ์’ หรือที่เรียกกันว่า ‘สมเด็จพระองค์ใหญ่’ ส่วนจมื่นไวยวรนาถได้รับการแต่งตั้งขึ้นเป็น ‘เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์’ เป็นที่นับหน้าถือตากันเป็นอย่างมากทั้งในประเทศและนอกประเทศ และกับชาวต่างประเทศ นอกจากภาษา ท่านยังสนใจในเรื่องการเดินเรือกลไฟของวิลาศอยู่เช่นเคย ทำให้มีคนไทยที่เชี่ยวชาญภาษาวิลาศตลอดจนภาษาอื่น ๆ เพิ่มมากขึ้น ทางทหารก็มีความเข้มแข็งขึ้น เมื่อไทยมีการพัฒนาเรือรบให้ทัดเทียมกับนานาอารยประเทศมากขึ้น ผู้คนบนผืนแผ่นดินไทยล้วนมีความสุขกับการใช้ชีวิตของตน (วรรณวรรธน์ , ๒๕๕๕ : ๗๑๒)

    เรื่องราวของข้าบดินทร์ในช่วงสุดท้าย เมื่อเหมมีเหตุไม่สามารถกลับเข้ารับราชการได้ เนื่องจากทางวิลาศ(ฝรั่ง)ต้องการตัวไปเพื่อลงโทษ คราวที่นายห้างหันแตร (โรเบิร์ต ฮันเตอร์ )ต้องการบังคับขายเรือกลไฟให้แก่ไทย แต่ด้วยราคาสูงเกินไปและเรือเก่ามาก ไทยจึงไม่ตกลง นายห้างขู่ว่าจะใช้ปืนยิงพระบรมมหาราชวัง โดยอ้างว่าจะยิงสลุตเนื่องในโอกาสฉลองวันเกิดของกัปตันเรือบราวน์  เหมเป็นผู้แก้ไขสถานการณ์จนไทยไม่ต้องเสียเงินซื้อกลไฟจำนวนมาก ซึ่งเหตุการณ์นี้สร้างความแค้นใจให้แก่ฝั่งวิลาศมาก ถึงขนาดนำเรือรบมาปิดน่านน้ำ เหมใช้สติปัญญาจนรอดมาได้ แต่ก็ไม่สามารถกลับไปรับราชการได้อีก เมื่อไทยจะส่งราชทูตถวายเครื่องราชบรรณาการต่อสมเด็จพระนางเจ้าวิคตอเรีย เจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (คุณชายช่วง) จึงได้เดินทางมาหาเหมเพื่อให้ช่วยราชการครั้งนี้  ความว่า

“มีคนมาถามหาคุณพ่อนะสิเจ้าคะ”… มีคนตามหาเขา ?           เหมหันขวับมองไปตามนิ้วกลม คนกลุ่มหนึ่งยืนมองดูเขาอยู่ด้านหลังนั้น ท่ามกลางผู้คนขวักไขว่ ชายร่างผอมที่ยืนเด่นเป็นสง่าตรงนั้น เห็นเพียงแวบแรกแม้จะอยู่ในผ้าลายพื้นปราศจากสมปัก แต่เขาย่อมจดจำท่านได้เป็นอย่างดี เจ้าคุณไวย คุณชายช่วง…ร่างสูงใหญ่  ก้มลงกราบด้วยความดีใจ           “ท่านเจ้าคุณไวย”           “อันที่จริงต้องเป็นข้าที่ดีใจเห็นเอ็งยังมีชีวิต”           ท่านเจ้าคุณไวยเอ่ยกับเขาเบา ๆ หกปีที่เขาหลบหายออกมาอยู่ที่นี่ เป็นควาญช้างของเพนียดท่านขุนศรีไชยทิตย ….           “ข้าจะไปลพบุรี เห็นว่าเขามีงานคล้องช้างที่เพนียดเลยแวะมาดู คิดอยู่แล้วว่าต้องเจอเจ้า”            ฟังแล้วให้ตื้นตันนัก ท่านเจ้าคุณไวยยังไม่ลืมอ้ายเหมคนนี้ หลายปีที่ผ่านมา ท่านเรียกเขาเข้าไปรับราชการกับท่าน แต่ด้วยความเกรงใจเรื่องที่ก่อไว้ ทำให้ไม่กล้ากลับไปรับราชการตามเดิม หากท่านเจ้าคุณไวยไม่เคยลดละความพยายามตลอดมาจนถึงวันนี้            “คราวนี้มีงานใหญ่ อยากให้เจ้าช่วยเหลือ”       ……เมื่อสองปีก่อน สมเด็จพระราชินีวิคตอเรียนางพญาวิลาศ ส่งคนมาถวายเครื่องราชบรรณาการที่พระมหานคร พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัวจึงจักส่งคณะราชทูตจากไทยไปถวายเครื่องราชบรรณาการนางพญาวิลาศ เพื่อเป็นการตอบแทน               “เจ้าคิดเอาเถิด ในเวลานี้คนของเราต้องไปต่างแดน แต่ถึงทุกวันนี้เราจะมีคนรู้วิลาศมากขึ้น แต่หลายคนก็ไม่รู้วิธีศึกเอาตัวรอดอย่างนักดาบ คนที่ฝึกดาบเอาตัวรอดได้ก็ไม่เอาดีทางภาษา เราจึงมีคนรู้วิลาศและเก่งดาบทันคนอยู่แทบจะนับหัวได้ แต่ข้ารู้ว่ามีบางคนที่วิลาศเกรงกลัว แต่พวกนั้นไม่รู้ว่ายังมีชีวิตอยู่…หากแต่ได้คนคนนี้ไป ข้าจะวางใจว่าคณะทูตนี้จักปลอดภัยกลับมา”              เขากล้ำกลืนก้อนแข็งในคอ ท่านเจ้าคุณไวยเจาะจงมาที่ตน              “ข้าจึงใคร่อยากให้เอ็งเดินทางไปในฐานะคนธรรมดา แสร้งว่าเป็นหมอนวด แต่แท้จริงก็เพื่อดูแลทั้ง ๑๕ เพื่อทำให้ข้าอุ่นใจว่าทั้งหมดจะปลอดภัยจากเล่ห์กลของคนวิลาศ”               ปกปิดอดีตหลวงสุรบดินทร์ให้ร่วมเดินทางในฐานะคนธรรมดา ทำหน้าที่ดูแลคณะทูตเช่นนั้นหรือ เพราะหากไปในฐานะหลวงสุรบดินทร์ จนวิลาศรับทราบคงจะขัดเคืองเป็นเรื่องใหญ่ แต่ท่านก็จำเป็นหวังจักให้เขาไป เพื่อดูแลคณะทูตที่กล่าวมา               …ไม่ต้องห่วงดอก ข้าเคยรับปากจะดูแลลูกเมียเอ็งไว้ ข้าไม่เคยลืม ที่สำคัญ เจ้าลำดวนมันก็หลานข้า ลูกหลานเอ็งก็เหมือนลูกหลานข้าเช่นกัน ยิ่งหากเอ็งรับปากราชการคราวนี้ ข้าจะบำรุงพวกมันยิ่งกว่าลูกหลานของข้าเสียด้วยซ้ำไป”                เหมได้แต่นั่งฟังนิ่งงัน               ท่านจึงได้กล่าวคำสั้น ๆ ให้เขาตัดสินใจ “หากเอ็งยังคิดว่าตัวเองเป็นข้าแผ่นดิน คราวนี้ก็จงอย่าเลี่ยงข้า” (วรรณวรรธน์, ๒๕๕๕ : ๗๑๕ – ๗๑๖, ๗๑๗ – ๗๑๘)

    จากที่กล่าวมาทั้งหมดสามารถสรุป สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) มหาบุรุษรัตโนดม เลิศจงรักภักดีจักรีวงศ์ บทบาทสะท้อนละคร “ข้าบดินทร์”ได้ว่า สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) เป็นบุคคลที่เก่งงาน เก่งคน และเก่งความรอบรู้ จึงทำให้ท่านเป็นบุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ชาติไทย และหากพินิจในเชิงวรรณกรรมแล้ว สมเด็จเจ้าพระบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ทำให้ตัวละครอย่าง “เหม” มีความเด่นชัดขึ้น ในเรื่องของความจงรักภักดีต่อแผ่นดินไทย เพราะท่านมีส่วนสำคัญอย่างมากที่สนับสนุน ส่งเสริม ผลักดัน จนเหม สามารถเป็น “ข้าบดินทร์” ได้อย่างแท้จริง

---

เอกสารอ้างอิง

ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม. (๒๕๕๑). สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค). พิมพ์ครั้งที่ ๓.    

         กรุงเทพฯ : สร้างสรรค์บุ๊ค.

วรรณวรรธน์. (๒๕๕๕). ข้าบดินทร์ เล่ม ๑. พิมพ์ครั้งที่ ๖. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์บ้านวรรณกรรม.

————-. (๒๕๕๕). ข้าบดินทร์ เล่ม ๒. พิมพ์ครั้งที่ ๖. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์บ้านวรรณกรรม.

อุ้มสม (นามแฝง).  (๒๕๕๖). ข้าบดินทร์ // วรรณวรรธน์ (ออนไลน์). จาก

           http://www.bloggang.com/mainblog.php?id=aumsom&month=01-02- 

           2013&group=1&gblog=21. สืบค้นเมื่อ ๑๕ พฤศจิกายน ๒๕๕๘.